Sopalarını Kuşanan Verezilliler – Gulam Hüseyin Sâedi
Çeviren: Aydın SARDARİNİA
Editör: Haşim HÜSREVŞAHİ
Gulam Hüseyin SÂEDİ (Gevher Murat) 14 Ocak 1936’da İran’ın Azerbaycan bölgesinin Tebriz şehrinde yoksul bir ailede dünyaya geldi. On altı yaşındayken siyasi faaliyetlere ilgi duyan Gulam Hüseyin, genç yaşlarında edebiyat dünyasına adım attı. Bu dönemde birçok gazetede makale ve öyküleri yayınlandı. On sekiz yaşında siyasi çalışmalarından dolayı tutuklanan Sâedi, 1955 yılında Tebriz Üniversitesi, Tıp Fakültesi’ne girdi. 1963 yılında ruh hastalıkları uzmanlık eğitimine başladı ve aynı zamanda öyküler ve oyun yazarlığını sürdürerek edebiyat alanında adından söz ettirdi.
Gulam Hüseyin’in yaşamı ve eserlerinin öyküsü, aynı zamanda baskı rejimi altındaki bir toplumda yaratıcılık ve sanat üretiminin de hikâyesidir. Onun yetiştiği aile ve sosyal sınıf, yoksulluk, doğduğu olarak Tebriz ve Azerbaycan’ın tarihi, kültürü, sosyal ve siyasi yapılarıister istemez onu bir siyasi yazar olmaya itmiştir. Bir psikiyatrist olarak insanların ruhu ve zihnini araştırması ve meslek olarak ilgilenmesi, bu durumu pekiştirmiştir. Sâedi, 1967 yılında, İran çağdaş tarihinin siyasal bakımdan en baskılı döneminde kurulan İran Yazarlar Birliği’nin kurucu üyelerindendir.
Gulam Hüseyin Sâedi, 1979 devriminden sonra bir süre gizli yaşadıktan sonra 1981 yılında memleketinden kaçarak Paris’e yerleşti. Beş senelik sürgün hayatını yaşarken iki oyun yazıp, İran’da yayımlamakta olduğu Elifba dergisinin birkaç sayısını da Fransa’da bastırdı. Paris’te yazdığı “Othello, Harikalar Diyarında” isimli oyunu sürgündeki İranlı tiyatrocular tarafından sahnelendi. O dönemde Yılmaz Güney’le tanışıp işbirliği yapmaya karar verdiği söylenir. Gulam Hüseyin Sâedi 1986 yılında, Paris’te sürgün hayatındayken 50 yaşında yaşama gözlerini yumdu. Saedi, İranlı yazar Sadık Hidayet’in de mezarının bulunduğu Paris Père Lachaise Mezarlığı’nda yatmaktadır.
Gulam Hüseyin Sâedi, Gabriel García Márquez’den önce büyülü gerçekçiliği kalemine alan bir yazardır. “Beyel’in Yas Tutanları”(1) birbirine bağlı sekiz öyküyü kapsayan Sâedi’nin en ünlü öykü kitaplarından biridir. Bu eserin sekiz öyküsü de Beyel adlı bir köyde geçmektedir. Öykülerde karakterler değişmezken, her öyküde başka bir karakterin başından geçen bir olay anlatılmaktadır. Sâedi’nin bu eserinde büyülü gerçekçilik tam anlamıyla göze çarpar. İran sinemasının yeni dalgasına ait, dünyaca ünlü “İnek” filmi de bu kitabın sekiz öyküsünden biri esas alınarak ünlü İranlı yönetmen Daryuş Mehrcuyi tarafından çekilmiştir.
Sâedi’nin eserleri İngilizce, Fransızca, Rusça, Türkçe gibi dillere çevrilmiştir. “Dendil” adlı öyküsü İngilizce’ye çevrilen ilk eseridir. Bu kitap Amerika’nın ünlü Random House yayınevi tarafından yayınlanmıştır. Bu eserde, 1950-1960 yıllarındaki İran’ın batı sömürüsü altına girdiği zamanlarında toplumun alt sınıfının bu konuya olan bakış açısı öykülenmiştir.
“İnek” filmi, Sâedi’nin eserlerinden sinemaya uyarlanan tek öykü değildir. Daryuş Mehrcuyi, Sâedi’nin “Çöplük” adlı öyküsünü temel alarak “Mina Dairesi” filmini de yönetmiştir. İran sinemasında yeni dalganın ünlü yönetmenlerinden Naser Takvayi de Sâedi’nin “Diğerlerinin Yanında Huzur” adlı öyküsü üzerinden aynı isimli filmini yapmıştır.
Dramatik eserlerini Gevher Murat imzasıyla yazan Gulam Hüseyin Sâedi, öncü oyun yazarı olarak yazdığı oyunlarıyla İran Modern Tiyatrosu’nun temelini atan birkaç oyun yazarından biri sayılır. Sâedi, Bahram Beyzayi ve Akber Radi ile birlikte İran Modern Dramatik Edebiyatı’nı yaratan üçlü olarak tanınmaktalar. Gulam Hüseyin’in “Pigmalyon” adlı ilk oyunu 1956 yılında 21 yaşındayken yayımlandı.
Gevher Murat’ın uzun oyunlarından “Külahlı Bey, Külahsız Bey”(2) , “Dünyanın En İyi Babası”, “Balayı”, “Halef”, “Dohhak”, “Mihrapta Yılan”, “Mağlubun Vay Haline”, “Semiriciler” ve İran Meşrutiyet Devrimi konulu altı oyununu örnek verebiliriz. Kısa oyunlarından ise yazdığı pandomimlerden başka “Derbederliğin Kökeni”, “Göze Göz”, “Ev Aydınlığı”, “Davet”, “El Elden Üstün”, “Döktürmenin Sonucu”, “Kargaşa Çıkaranlar”, “Yağmur”, “Dikte” ve “Köşe”(3) gibi oyunlarını örnek verebiliriz.
***
2019 yılında Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, Tiyatro Bölümü’nde “Gulam Hüseyin Sâedi’nin Üç Oyunu Üzerine Göstergebilimsel Bir İnceleme” başlıklı yüksek lisans tezimi savunurken, Sâedi’nin tiyatro oyunları Türkiye’de pek tanınmamaktaydı. Ben de zaten bu konuyu, Gulam Hüseyin Sâedi’yi Türk tiyatrosuna kazandırmak amacıyla seçmiştim. Tezimi savunduktan çok kısa bir süre sonra, çevirdiğim “Dikte” ve “Köşe” oyunlarının ikisi bir kitapta Totem Yayınları tarafından basıldı. Bu iki oyunu çevirirken sevgili arkadaşım Serap Mercan çeviride elinden gelen yardımı esirgemedi. Kitabın basılması pandemiye denk geldiği için ne yazık ki tüm tiyatrolar kapalıydı. Ama nihayet 28 Şubat 2022 tarihinde, ilk defa Türkiye’de bir tiyatroda Gulam Hüseyin Sâedi’den bir oyunun prömyeri yapıldı. KÖŞE oyunu Trabzon Sanat Tiyatrosu’nda sayın sanatçı Necati Zengin’in yönetmenliğinde turne yaparak Trabzon, Akçaabat, Maçka, Ortahisar ve Yomra gibi şehirlerde sahnelendi.
İlk çalışmam başarılı olunca, bu sefer Gulam Hüseyin Sâedi’nin uzun oyunlarından birini ele alarak çevirmeye başladım. Bu oyunun çevirisinde de sevgili arkadaşım, Mimar Sinan Üniversitesi, Geleneksel Türk Sanatları hocası Dr. Esen Baydemir elinden gelen yardımı esirgemedi. Sömürgecilik ve istismarı güzel bir şekilde gözler önüne seren Sopalarını Kuşanan Verezilliler oyunu, 1965 yılında yazılmış ve iki sene sonra ilk defa Tahran’da sahnelenmiştir. Elinizde olan bu oyun, daha önce çevirdiğim “Dikte” ve “Köşe” oyunları, aynı zamanda Gulam Hüseyin Sâedi’den çevirdiğim “Davet” adlı kısa oyunu T.C Devlet Tiyatroları’nın havuzundadır.
Gulam Hüseyin Sâedi’den çevirdiğim bu eseri, yazarın tüm tiyatro oyunlarının çevrilmesi ve Türk Tiyatrosu’na kazandırılması dileğiyle saygıdeğer okurlara sunarım.
Aydın SARDARINIA
(1) Beyel’in Yas Tutanları. Çev: Haşim Hüsrevşahi. Totem Yay. 2017. İstanbul.
(2) Külahlı Bey, Külahsız Bey. Çev: Mehmet Kanar. Mitos Boyut Yay. 1996. İstanbul.
(3) Dikte ve Köşe. Çev: Aydın Sardarinia. Totem Yay. 2020. İstanbul