درباره کتاب «در زندان قصر» – به کوشش: یونس لیثی دریلو
در زندان قصر
(مجموعه مقالات سیدجعفر پیشه وری)
به کوشش: یونس لیثی دریلو
این کتاب به همراه شماره ۱۱ مجله تریبون که موضوع حکومت ملی آذربایجان (۱۹۴۵-۱۹۴۶) اختصاص دارد با همکاری این مجله و انتشارات قوبوستان منتشر میشود. موضوع کتاب دقیقا مرتبط با موضوع این شماره تریبون بود و انتشار همزمان آن با یک شماره از مجله تریبون در این موضوع و امکان رونمایی از کتاب در سمینار دعوت شده از سوی مجله تریبون در 16 ماه دسامبر 2023 در استکهلم، انتخابی بجا از سوی مجله تریبون بود که با موافقت مؤلف کتاب آقای یونس لیثی دریلو اجرایی شد.
تحولات سیاسی با تبدیل شدن به “تاریخ” میتوانند عمری جاودان بیابند. نگاهی به کتب و مقالاتی که سالانه در موضوعاتی کلاسیک چون امپراطوری روم، تاریخ مسیحیت و جنگ جهانی دوم، سخت جانی موضوعات تاریخی را به ما نشان میدهد. تبدیل شدن موضوعات و پروندههای سیاسی به تاریخ، یکشبه عملی نمیشوند اما با تکوین این پروسه، میدان برای پرداختن به جزئیات و پرداختنی حتیالامکان به دور از احساسات و تأثیر رنگ ایدئولوژیها و داغی سیاستهای روز، آمادهتر میشود.
موضوع حکومت ملی آذربایجان و رهبر معنوی و اجرایی آن میرجعفر پیشهوری سالهاست که بخشی از این روند را از سر گذرانیدهاند. اگر زمانی میدان پرداختن به این موضوع، صرفا محلی برای بیان حُب و بغض مخالفان و موافقان بود، امروز در این میدان، جایی هم برای صاحبان دغدغه حقیقت و اهل پرداختن به جزئیات فراهم شده است. یکی از مهمترین محققانی که تاریخ یکساله حکومت ملی آذربایجان را از اسارت ایدئولوگها و شعارهای موافق و مخالف رهانیده و بطور جدی به امر خطیر یافتن و بیان حقیقت آن حکومت پرداخته است، یونس لیثی دریلو است. یونس لیثی دریلو با پشتکاری ستودنی و وسواسی بینظیر به سراغ موضوعی رفته است که طی سالیان گذشته، برای بسیاری؛ عرصه تکرار ذکرگونه موافقت و مخالفت بوده است. یونس لیثی دریلو برای علاقهمندان این موضوع نشان داده است که موضوعات تاریخ هرگز “کهن” نیستند و اگر بوی کهنگی به مشام علاقهمندان موضوعات تاریخی میخورد، باید عیب کار را نه در خود سوژه، بلکه در ناتوانی تاریخنویسان جستجو کرد. کتاب حاضر از این جهت اثری عالی است. یونس لیثی دریلو در این کتاب با رفتن به سراغ جزئیات و بدون کنار گذاشتن یا انکار بخشی از اسناد یا مورخین قبلاز خود، تابلویی با بیشترین میزان دقت در جزئیات زندگی طوفانی و کارنامه سیاسی میرجعفر پیشهوری را ترسیم کرده است. میرجعفر پیشهوری از جهات متعددی شبیه سیاستمداران همدوره خود نبود. مهمترین وجه تمایز وی، همانا ارائه یک آلترناتیو اثباتی در میدان عمل از طریق تأسیس یک حکومت محلی و سازماندهی مجدد جامعه آذربایجان و بکار گیری استعداد جمعی جامعه و تک تک آحاد آذربایجان برای ساختن جامعهای بهتر بود. دیدن پراگماتیسم و توانایی مدیریت اجرایی پیشهوری در این اثر یونس لیثی دریلو در مراحل مختلف زندگی سیاسی میر جعفر پیشهوری و دوران دهساله اقامت پیشهوری در زندان رضاشاه قابل مشاهده است. فرق مهم سیاست و تاریخ در این است که سیاست هنگام تبدیل به تاریخ، حکم فال گشوده را دارد و نتیجه کار خارج از هر ظن و گمانی در دست است. از اینرو برگشت به مراحل متعدد رشد سیاسی شخصت قهرمان ما، از خامی تا پختگی و مرور داستان زندگی میرجعفر پیشهوری با علم بر توانایی شگرف بعدی وی در معماری و مدیریت حکومت ملی آذربایجان، خواننده را با شخصیتی توانا در تاریخ منطقه آشنا میسازد که هنوز هشت دهه بعداز حیات یکساله حکومت ملی موافقان و مخالفان زیادی دارد و کمتر کسی است که بتواند در این میان بیتفاوت بماند.
زندگی موازی قهرمان داستان کتاب حاضر در کنار گروه موسوم به پنجاه و سه نفر در زندان رضاشاه برشی مهم از تاریخ است که خصوصیات آرمانگرایی و ماجراجویی چند نسل از سیاسیون و روشنفکران چپ ایران را در کنتراست تام و تمام با عملگرایی و درک نتیجه محور میر جعفر پیشهوری از سیاست در یک جامعه عقب مانده و پر معضل را نشان میدهد. کتاب حاضر شامل مجموعه شگرفی از خاطرات زندان رضاشاهی است. زندان رضاشاهی محیط عجیبی است که در لیست میهمانان آن، همه طبقات (به استثنای مقام پادشاهی!) حضوری تلخ و گویا دارند. نوشتههای میر جعفر پیشهوری از این دنیای حیرت انگیز، در اصل شامل تکنگاریهای متعدد از احوال کسانی است به نوعی دچار غضب ملوکانه در دوران پهلوی اول شدهاند. هم تنوع این آدمها و هم سرنوشت مشترک و تلخ آنان در آثار پیشهوری بنحوی جاندار با جزئیات لازم ترسیم شدهاند. یونس لیثی دریلو هم با عزیمت از پرینسیپ معروف توماس مان مبنی بر اهمیت صرف “جزئیات”، هم وارد جزئیات مهم تک تک ماجراها شده و هم با وسواسی غبطهانگیز، مسئولانه و عالمانه، درگیر صحت و سقم هر مسئله جزئی شده است تا کلیتی جذاب و قابل اعتماد به خواننده خود ارائه دهد. در هر موضوع مهم و مورد مناقشهای از نوع حکومت ملی آذربایجان و شخصیت میر جعفر پیشهوری، کنجکاوی عوامانه و دغدغه عالمانه بطور موازی به بروز ماندن سوژه کمک میکنند. این موضوعات از سویی برکنار از جبههگیریهای سیاسی هم نبوده است و نیست و از اینرو، آثار تحقیقی یونس لیثی دریلو در این عرصه، جای خالی مهمی را پر میکنند و امید است که شاهد دوام و قوام آنها باشیم.
علی رضا اردبیلی